Este estudio etnográfico tuvo como objetivo investigar la incorporación de saberes locales en los procesos de enseñanza-aprendizaje en una institución educativa del nivel primario, en la región Puno. La tesis se originó a partir de la observación de la forma de trabajo en aula respecto a los saberes locales. La metodología del estudio es de enfoque cualitativo, con un diseño etnográfico, de tipo descriptivo. Las técnicas e instrumentos empleados fueron; la observación participante, la entrevista semiestructurada y el grupo focal, con sus instrumentos correspondientes, como el diario de campo, la guía de observación y la guía de entrevista. Se contó con la participación de 14 personas: siete estudiantes, dos docentes y cinco padres de familia. En los resultados y conclusiones, se identificó que en la comunidad existe una vasta riqueza de sabiduría local. Sin embargo, la incorporación de los saberes locales que se incorporan en los procesos de enseñanza-aprendizaje es muy limitada. Esto se debe a que en la I.E la mayoría de los saberes locales se desarrollan oralmente, utilizando videos y un libro denominado “aimara”. En cuanto a su incorporación en actividades vivenciales (fuera del aula), es escasa. Solo una mínima cantidad de saberes locales se incorporó de manera vivencial, diversificando las áreas curriculares con la participación de la comunidad, dentro y fuera del aula. La falta de incorporación se debe al desinterés de docentes y padres de familia; estos últimos priorizan aprendizajes modernos y exigen compensación económica, mientras que los docentes requieren tiempo y apoyo para enseñar los saberes de manera efectiva.
Kay etnográfico yachayqa, llaqtaq yachayninkunata t’aqwiyta munan yachaywasipi yacharisqankupi huk primaria nisqa yachaywasi Puno llaqtapi. Kay T´aqwiriyqa paqarimuran llaqta yachaykunata qawarispa yachay wasipi imaynachus yacharichikuchkan chayta qahuarispa. Chay llank’arimusqaqa metodología nisqan enfoque cualitativo nisqa, diseño nisqataqmi etnografico, tipo descriptivo nisqa. Chay técnicas, instrumentos nisqawan llank’arimusqaykuqa kanku; qhawariy yanaparikuspa, entrevista semiestructurada nisqa chaymantapas grupo focal nisqa sapanakanku instrumento nisqayuq allin tapukuynikunayuq, chaykunan kanku diario de campo, guía de observación chay entrevista nisqakunapuwan. Chayta llank’arimuyku 14 runakunawan; chay runakuna ukhupi tarikunku 7 yachaqkuna, 2 yachachiqkuna chaymantapas 5 tayta mamakuna. Chay llak’arimusqaykupi tarimuyku tukupayninpi ima, kay llaqtapi qhawarimuyku tarikunraq chay ñawpaq yachaykuna mana allin mat’iparisqa. Hinaspapas yachaywasipi kay ñawpa yachaykuna pisillata yacharichikun utaq mast’arikun, imanaqtischus kay yachaywasipi kay llaqtaq yachayninkuna rimayllapí aparikun, llimp’ikunata utaq video nisqakunata qhawarispalla, hinaspapas huk qillqa mayt’u Aimara sutichasqata qhawarispalla. Actividades vivenciales nisqakunan pisillata apakun, mana yanaparikuy kanchu llaqta runakunawan yachachiqkunawan, imaymana áreas curriculares nisqakunapi llaqtaq yanapariyninwan yachaywasi ukhupi utaqa hawapi. Kay pisi yachachiy llapan llaqtaq yachayninkunaqa áreas curriculares nisqapi kan pisi interés nisqa taytamamakunapi hinallataqa yachachiqkunapi, khunanqa yacharichikun moderno nisqa yachaykuna, runakunapas llaqtaq yachayninkunata mast’arinankupaq qullqita mañakapunku.
Aka yatxatawi uñjaña ukaxa yatxataña amtampïnawa kunajamsa jiwasana yatiñanaka chikanchasi yatichañana ukhmaraki yatiqawina mä primaria yatiqaña utana Punu suyuta.Tesis ukaxa inuqäsinawa yatiqaña utana kunjamasa irnaqapxi akiri nayriri yatiñakata, Akïri yatxatäwina metodologíapaxa enfoque cualitativo ukhamrusa, diseño etnográfico, descriptivo ukampiwa lurasïna. Akiri técnicas ukhamsa instrumentos apnaqasinaxa chikanchasiña uñjaña, entrevista semiestructurada ukhamaraki mä jaqinaka lakikipsuta wakisiri instrumentunakapampi. Ukhamarusa diario de campo, guia de observación ukatxa entrevista. Tunka pusini jaqimpi, paqallqu yatiqiri, paya yatichiri, ukhamaraki phisqa awki taykanakampi lurasina.Uka yatxatawinxa, tukuyawinakanxa, ayllunakanxa walja jani yatxatata nayra yatiñanaka utjatapawa uñt’ayasiwayi. Ukampiruxa, uka ch`aiqani yatiñanakaxa yatichañana-yatiqañana thakhinaka taypinxa wali jisk’akiwa. Ukaxa kunatixa I.E ukanxa jilpacha nayrt´a ukana yatiñanakapaxa arunakapampi uñstayata, videos ukata “aymara” sutimpa uñt’ata panka apnaqasa, ukampi jakawi lurawinakana (yatiqaña uta anqäxana) ayllunkirinakampi yatichirinakampi chikt’ata uñt’ayasiñaxa juk’akiwa utji. Ukaxa llakiskañawa, kunatixa mä juk’a yatiñanakaxa local ukana jakawinakapampiwa uñt’ayasiwayi, ukaxa áreas curriculares ukanxa kunaymana tuqitwa uñt’ayasiwayi, ayllunakana yanapt’asitapampi, yatiqaña uta manqhana ukhamaraki anqana. Aka jani taqi chiqana yatiñanaka yatichawi.
This ethnographic study aimed to investigate the incorporation of local knowledge in the teaching-learning processes in an educational institution at the primary level, in the Puno region. The thesis originated from the observation of the way of working in the classroom regarding local knowledge. The methodology of the study is qualitative in approach, with an ethnographic, descriptive design. The techniques and instruments used were: participant observation, semi-structured interview and focus group, with their corresponding instruments, such as the field diary, observation guide and interview. 14 people participated: seven students, two teachers and five parents. In the results and conclusions, it was identified that in the community there is a wealth of local wisdom. However, the local knowledge that is incorporated into the teaching-learning processes is very limited. This is because in the I.E most local knowledge is developed orally, using videos and a book called “Aymara”. As for its incorporation into experiential activities (outside the classroom), with the collaboration of the community and teachers, it is scarce. Only a minimal amount of local knowledge was incorporated in an experiential way, diversifying the curricular areas with the participation of the community, both inside and outside the classroom. This lack of incorporation is due to the disinterest of teachers and parents. The latter prioritize modern learning and demand financial compensation, while teachers require time and support to teach knowledge effectively.